Τζαμί Χαλίλ Μπέη (Παλιά Μουσική)
Οι μουσουλμανικοί πληθυσμοί καταλάμβαναν τα προνομιακά μέρη των πόλεων (τα ασφαλέστερα ή αυτά που παρουσίαζαν κλιματολογικά και τοπογραφικά πλεονεκτήματα) και μετακινούσαν τον ντόπιο χριστιανικό πληθυσμό σε άλλες περιοχές. Προφανώς αυτό έγινε και στην Καβάλα του 16ου αιώνα. Η θέση όπου βρίσκεται το τζαμί του Χαλίλ μπέη είναι όντως πλεονεκτική. Στο κέντρο της χερσονήσου, κοντά στο κάστρο (για καταφυγή σε περίπτωση κινδύνου), σε μέρος υψηλό και σχετικά επίπεδο και πάνω σε δρόμους που οδηγούν αφενός στην ακρόπολη και αφετέρου στις πύλες των τειχών της χερσονήσου. Όλα αυτά, ίσως και η ύπαρξη μεγάλου μεντρεσέ (ιεροδιδασκαλείου) στο συγκρότημα του τζαμιού, μας οδηγούν στη σκέψη ότι αυτή ήταν η περιοχή όπου πρωτοεγκαταστάθηκαν οι μουσουλμάνοι έποικοι και συγκρότησαν τον πρώτο μαχαλά.
Οι μαχαλάδες των οθωμανικών πόλεων αποτελούνταν από άτομα της ίδιας θρησκευτικής ομάδας, συγκροτούνταν και αναπτύσσονταν γύρω από ένα θρησκευτικό κέντρο (τέμενος, ναό, συναγωγή) και τα ονόματα των μουσουλμανικών προέρχονταν από το όνομα του δωρητή του τεμένους. Η συνοικία Χαλίλ Μπέη αναφέρεται σε φορολογικό κατάστιχο του 1569 (δεν γνωρίζουμε βέβαια το μέγεθος και τα όριά της), κατά συνέπεια το τζαμί πρέπει να κτίστηκε την περίοδο της ανασυγκρότησης της πόλης, γύρω στα 1530. Ήταν το δεύτερο σε μέγεθος και σπουδαιότητα τέμενος της Καβάλας (μετά το τζαμί του Ιμπραήμ πασά, τη σημερινή εκκλησία του Αγίου Νικολάου).
Στη θέση του τζαμιού του Χαλίλ μπέη προϋπήρχε, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα και την προφορική παράδοση, η βυζαντινή εκκλησία της Αγίας Παρασκευής. Δεν γνωρίζουμε βέβαια αν εξακολουθούσε να υφίσταται το κτίσμα της μετά την κατάληψη της Χριστούπολης, αν ήταν εν χρήσει, και αν κατά συνέπεια στο μέρος αυτό υπήρχε μέχρι τις αρχές του 16ου αιώνα χριστιανική συνοικία. Πάντως κατά τους πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας ήταν σύνηθες φαινόμενο η ανέγερση τζαμιών στη θέση εκκλησιών ή η μετατροπή εκκλησιών σε τζαμιά, προκειμένου να ικανοποιηθούν οι θρησκευτικές ανάγκες των νέων κατοίκων των πόλεων.
Στην προκειμένη περίπτωση το πιο πιθανό είναι ότι αρχικά ο ναός μετατράπηκε σε τέμενος και ότι στην ίδια θέση κτίστηκε αργότερα το υφιστάμενο τζαμί. Στο χώρο αυτό, πρόσφατες ανασκαφικές έρευνες της 12ης Εφορείας Βυζαντινών αρχαιοτήτων αποκάλυψαν το πρώτο χριστιανικό λατρευτικό κτίσμα της περίκλειστης πόλης (είναι ορατό από το γυάλινο δάπεδο του τζαμιού), καθώς και ένα μικρό νεκροταφείο της βυζαντινής περιόδου.
Το τζαμί αποτελούσε μέρος ενός ευρύτερου συγκροτήματος που περιλάμβανε και μεντρεσέ (ιεροδιδασκαλείο, με οκτώ δωμάτια για τους μαθητές), ο οποίος επίσης έχει σωθεί σε καλή κατάσταση. Στις αρχές του 20ού αιώνα μέσα στο συγκρότημα λειτούργησε και σχολείο κοριτσιών, πρώτης βαθμίδας.
Με την έλευση των προσφύγων στο τζαμί και στα μικρά δωματιάκια του μεντρεσέ εγκαταστάθηκαν προσφυγικές οικογένειες για πολλές δεκαετίες. Την περίοδο 1930 – 1940 στο τζαμί στεγαζόταν η Φιλαρμονική του Δήμου και έτσι απέκτησε την επωνυμία «Τζαμί της Μουσικής». Την ίδια περίοδο πρέπει να κατεδαφίστηκε ο τοίχος περίφραξης του θρησκευτικού κτίσματος κι έτσι δημιουργήθηκε το σημερινό μικρό πλάτωμα. Ο μιναρές γκρεμίστηκε κατά τη δεκαετία του 1950.
Τζαμί και μεντρεσές έχουν προσφάτως αναστηλωθεί και αποκατασταθεί (εκτός από τον μιναρέ) και εξετάζονται διάφορες σκέψεις για την αξιοποίησή τους και την ένταξή τους στη ζωή της συνοικίας και της πόλης.
Ανεβαίνοντας για το Κάστρο από την οδό Μεχμέτ Αλή συναντάμε το “Συγκρότημα Χαλίλ Μπέη” που περιλαμβάνει το ομώνυμο τέμενος του Χαλίλ Μπέη των αρχών του 20ου αιώνα, παλαιότερο μιναρέ, ίσως του 16ου αιώνα και μεντρεσέ (ιεροδιδασκαλείο).
Το τέμενος είναι κτισμένο επάνω στα θεμέλια παλαιοχριστιανικής βασιλικής.
Πηγή: Κυριάκος Λυκουρίνος, Γενικά αρχεία του κράτους, Αρχεία Νομού Καβάλας